محمد صادق فضلی، کارشناس ارشد روابط بین الملل در یادداشتی با این مقدمه با اشاره به سفر اخیر رئیس جمهور به روسیه و مقدم شدن حاشیه‌ بر اصل دستاوردهای سفر در برخی رسانه‌ها، می‌نویسد: پرداختن به حاشیه های سفر رئیس جمهور محترم در کنار بی اعتنایی عامدانه و بعضا مغرضانه رسانه های غیر مستقل و با گرایشهای خاص سیاسی، سبب شد که متن اصلی این سفر تا اندازه ای مغفول بماند و دستآوردهای مهم آن، کمرنگ جلوه داده شود. در این یادداشت برآنیم که بدون پرداختن به جزئیات، اهم زمینه ها و پیامدهای این سفر را تبیین کنیم:

الف: زمینه های سفر جناب آقای رئیسی به مسکو

1- سیاست آسیا محور:

دولت سیزدهم در سیاست خارجی خود به درستی اعلام کرده است که آمریکا و غرب همه جهان نیستند. اکنون سیاست خارجی کشورمان با در نظر گرفتن این واقعیت تنظیم شده است که قدرتهای جهان، به بلوک غرب پیشین و در حال افول منحصر نیستند و در مناسبات جدید روابط بین الملل، باید محاسبات تازه تری در معادلات معطوف به منافع ملی کشورمان انجام شود. بر همین مبنا، توجه به قدرتهای نوظهور آسیایی، با عنوان «راهبرد آسیا محور» از اهمیت و اولویت قابل توجهی برخوردار است. می توان گفت که اکنون، دوران تحمیل هنجارهای نظام سلطه، گذشته است و احترام متقابل و قبول هویتهای مستقل، اساس جهانی شدن مدرن را تشکیل می دهد؛ جهانی که امروز، آسیایی ها تمدن جهانی شده بهتری را به تصویر می کشند.

2- چالش تحریم:

هیچ کس انتظار ندارد جمهوری اسلامی ایران در مقابل جنگ‌ها و چالش های سختی که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی با آنها روبه‌رو بوده، دست بسته باقی بماند. شکی نیست که ایران موفق شد تهدیدها را به فرصت تبدیل کند و ضمن تقویت استحکام سیاسی و افزایش توان داخلی خود، توانست دایره حضور منطقه‌ای و اثرگذاری بین‌المللی خود را گسترش دهد. در حقیقت، این قدرت قابل فهم جمهوری اسلامی ایران بود که موجب شد کشورهای غربی ناگزیر به مذاکره با ایران و امضای توافق هسته‌ای در سال 2015 شدند و به نوعی تسلیم پیشرفت علمی و فناوری کشورمان و ایجاد الگوی تمدن ساز جمهوری اسلامی ایران گردیدند.

در سالهای منتهی به تصمیم رئیس جمهور نامتعادل آمریکا برای خروج از توافق هسته ای، آمریکا و همپیمانانش امیدوار بودند که تحریم ها منجر به فروپاشی یا حداقل تسلیم ایران شود تا مجبور نشوند برای کنترل راهبرد ایران در کاهش تعهداتش در برجام، دوباره درهای تهران را بکوبند. بر اساس برجام، ایران متعهد شده بود تا غنی سازی 3.67 را در تاسیسات خود انجام دهد ولی در واکنش به نقض برجام توسط آمریکا، جمهوری اسلامی ایران با استفاده از حق قانونی خود، غنی سازی را تا 60 درصد افزایش داد. از سوی دیگر، اقتصاد ایران نیز با مقاومت مردم، دچار رکود مورد انتظار دشمنان نشد و مقتدرانه در مقابل تحریم ایستادگی کرد؛ دلایلی که باعث شدند دولت جو بایدن، علیرغم مخالفت های متحدان و شرکایش در منطقه، بازگشت به برجام را در اولویت های خود قرار دهد تا مگر آب رفته را به جوی بازگرداند.

به عبارت دیگر، در مذاکرات هسته ای، رویکرد نوواقع گرایی طرفهای مقابل جمهوری اسلامی ایران به ویژه آمریکا، نشان داد که آنان برای کسب حداکثری منافع خود، قائل به تضعیف همه مولفه های قدرت کشورمان بودند. در این مسیر، تحریمهای فلج کننده، راهکاری ظالمانه و غیرانسانی از سوی دولت آمریکا علیه مردم مقاوم ایران بود که ائتلاف های اروپایی هم در عمل با آن همراهی منفعلانه داشتند. از این رو، جمهوری اسلامی ایران به دنبال این بوده و هست که با راهبردی حکیمانه، عزت ملی را حفظ و دشمنان منافع و قدرت کشورمان را ناامید کند و اکنون، همین راهبرد و رویکرد در دور جدید مذاکرات در وین از سوی طرف ایرانی دنبال می شود. همزمان، سیاست خنثی سازی تحریمها و داشتن دست بالا در مذاکرات و گامهای عملی و رسمی علیه راهبردهای رقیب در جهان در دستور کار قرار گرفته است که در اجرای این سیاست، انجام سفر و رایزنی با سایر کنشگران در منطقه و جهان و توسعه روابط با طرفهای آسیایی و غیرآسیایی، امری ضروری به نظر می رسد.

3- توازن سیاسی:

قابل انکار نیست که برخی در جمهوری اسلامی ایران، نگاه به غرب را به اندازه ای عادی می دانند که اخم و قهر طرفهای غربی را تحمل کرده و حاضرند برای ترمیم جای خالی آنها، افزایش امتیازدهی را طبیعی قلمداد کنند. در این نوع نگرش، غرب گرایی، حتی نوعی ارزش است و توجه به سایرین، به معنای شرق گرایی و یا حتی فروختن کشور به این و آن قلمداد می شود. در بهترین حالت، این گروه، از نظریه موازنه مثبت صحبت می کنند که محور اصلی در این دیدگاه، رضایت طرف های خارجی از سیاست خارجی یک کشور است.

اما در سیاست خارجی متوازن دولت سیزدهم، کسب منافع ملی، محور اصلی است. بر اساس این سیاست، همه کشورها و کنشگران، شانس برابری برای توسعه روابط با کشورمان دارند.

در سالهای اخیر نگاه به شرق، تقریبا فراموش شده و این در حالی است که کشورهای غربی، در رعایت حقوق ملت شریف ایران، تعلل و بلکه کارشکنی بسیار کرده اند. بنابراین، اولا اگر نگاه به شرق منافع بیشتری را نصیب کشور می کند، براساس تعامل هوشمند، اقتضا می‌کند که گسترش روابط با این جغرافیای سیاسی در دستور کار دولت باشد. ثانیا به منظور افزایش منافع ملی در روابط خارجی، تنوع بخشی در تامین منابع و منافع، امری معقول و بلکه ضروری است. سیاستی که شرق و غرب کشورش را برای کسب حداکثری منافع جستجو می کند، سرنوشتش را به رضایت هیچ طرفی گره نمی زند.

4- عملگرایی:

توجه به این زمینه های پیش گفته، می تواند مدعای هر دولتی در جمهوری اسلامی ایران باشد اما دولت های پیشین، یا در ارائه راهبرد و یا در اجرای آن توفیق چندانی نداشته اند. ولی دولت سیزدهم با ارائه راهبردها برای کسب حداکثری منافع، به رویکردهای عملیاتی نیز اهتمام دارد که در این زمینه، رویکرد ائتلاف سازی مورد توجه ویژه قرار دارد. در واقع، عملگرایی در دولت سیزدهم موجب شده است که ذهنیت اجرای سیاست خارجی در کوتاه مدت هم دارای ما به ازای عینی مانند ائتلافهای استراتژیک باشد.

ب- پیامدهای سفر رئیس جمهور محترم کشورمان به روسیه

1- ائتلافهای استراتژیک

دولت سیزدهم، به منظور پاسخ به چالش ها و مقابله با آنها از جمله چالش تحریم ها، شراکتهای راهبردی را در دستور کار خود قرار داده که از یک سو موقعیت جمهوری اسلامی ایران را در برابر دشمنانش تقویت می کند و از سوی دیگر، نفوذ آن را در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی افزایش می دهد. همانظور که مشاور عالی رهبر معظم انقلاب در امور بین‌الملل، جناب آقای دکتر ولایتی، در ارتباط با سفر رئیس جمهور ایران به روسیه و اهمیت روابط نزدیکتر با روسیه گفته اند، ما گزینه های زیادی داریم که برتری ما را نسبت به سایر طرف ها در مذاکرات (وین) افزایش می دهد… تحریم های آمریکا شکست خورده است، حجم صادرات ما افزایش یافته و روابط تجاری ما با برخی کشورها به ویژه کشورهای منطقه و محور مقاومت دو برابر شده است. ایران طی 50 سال گذشته به اندازه الان قوی نبوده است و ایالات متحده به خوبی این مساله را درک می کند و به همین دلیل اعتراف می کند که برجسته ترین دشمنانش در سطح جهانی، چین، روسیه و ایران هستند.

این سخنان، ابعاد راهبردی به روابط «ایران و روسیه» و «ایران و چین» می دهد که فراتر از ابعاد دوجانبه و به سوی ایجادائتلافی برای مقابله با تهدیدهای غرب و پیامدهای سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی ناشی از آن ائتلاف است. همزمانی اعلام اجرایی شدن توافقنامه همکاری راهبردی تهران و پکن و سفر جناب آقای رئیسی به مسکو و بحث درباره توافق مشابه و سپس راه اندازی مانورهای نظامی مشترک بین نیروی دریایی سه طرف، نشانه این است که ائتلاف سه جانبه گام بلندی را برداشته است و با آنچه که برای قدرت و عوامل تحکیم نیاز دارد، متناسب با اندازه تهدید غرب و کسانی که در مدار آن حرکت می کنند، تقویت می‌شود.

2- توافق راهبردی روسیه و ایران: تقویت چندجانبه گرایی

بر خلاف تبلیغات، سفر رئیس جمهور محترم ایران به مسکو با استقبال قابل توجه طرف روسی روبرو شد. این امر به نوبه خود نشان دهنده اهمیت این سفر و نتایج حاصل از آن به ویژه در بعد تحکیم روابط می باشد. در این راستا، میهمان ایرانی پوتین در اظهارات خود تاکید کرد روابط با روسیه باید قوی تر و محکم تر باشد به نحوی که مقابله با سیاست های مخرب هژمونی آمریکا را به طور مستمر دربر داشته باشد و ایران هیچ محدودیتی در توسعه روابط با کشور دوست روسیه ندارد و مایل است این روابط دارای ویژگی استراتژیک باشد.

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه نیز به نوبه خود با استناد به تجربه سوریه به اهمیت همکاری روسیه و ایران اشاره کرد و در دیدار با رئیس جمهور کشورمان در کاخ کرملین گفت که «تجربه همکاری ایران و روسیه در مبارزه با تروریسم در سوریه قابل استناد و اتکا است و این تجربه می تواند مبنایی برای روابط دو کشور باشد.» وی همچنین افزود: «حمایت مسکو و تهران به عاملی تعیین کننده برای سوریه تبدیل شده است که می تواند بر تهدیدات تروریستی در خاک خود غلبه کند. رئیس جمهور روسیه با قدردانی از توسعه روابط ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا خاطرنشان کرد: «کار برای ایجاد منطقه آزاد تجاری در حال انجام است».

آقای دکتر امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه که رئیس جمهور کشورمان را در سفر به روسیه همراهی می کرد، دیدار جناب آقای دکتر رئیسی و پوتین را مهم توصیف و خاطرنشان کرد که روسای جمهور دو کشور دیداری مهم، صمیمی و طولانی داشتند. وزیر امور خارجه کشورمان همچنین در توییتر خود نوشت: «روابط تهران و مسکو مسیر جدید، متنوع و بسیار سریعی را در پیش گرفته است به نحوی که دو طرف توافق کردند یک نقشه راه بلندمدت را ترسیم کنند». دکتر امیرعبداللهیان در پایان گفت که «دنیای آینده بر پایه چند جانبه گرایی خواهد بود».

3- مانورهای نظامی مشترک

پیش از سفر جناب آقای رئیسی به روسیه، سفر وزیر امور خارجه کشورمان به چین انجام شد. در جریان این سفر، توافقنامه راهبردی بین دو کشور وارد فاز اجرایی گردید و شامل همکاری در همه زمینه های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی، گردشگری، تجاری، امنیتی و نظامی است. همچنین تبادل تجربیات در زمینه آموزش و نیروی انسانی، فناوری و همکاری نظامی برای ارتقای قابلیت های راهبردی و مشاوره در مورد موضوعات مطرح شده در مجامع بین المللی را در بر دارد.

اهداف اصلی این توافق شامل نکاتی برای چین از جمله به عنوان «واردکننده مستمر نفت خام ایران» و «ارتقای جایگاه جمهوری اسلامی ایران در ابتکار یک راه یک کمربند» از طریق توسعه حمل‌ و نقل چند جانبه از جمله شبکه‌های ریلی، بزرگراه ها و جاده های زمینی و دریایی و هوایی است.

امضای این توافقنامه که به مدت بیست و پنج سال، نقشه راه همکاری ها و روابط دو کشور را نشان می دهد، پذیرش عضویت ایران در سازمان بین‌المللی شانگهای به رهبری چین و روسیه را به دنبال داشت؛ اقدامی که نشان‌دهنده راهبرد نزدیک‌شدن سه کشور است که فقط به حوزه سیاسی و اقتصادی محدود نیست بلکه در حوزه نظامی نیز خواهد بود. از این رو، در حالی که روسیه با مهمان ایرانی خود خداحافظی می کرد، پکن، مسکو و تهران اجرای مانور دریایی مشترک خود را آغاز کردند. در همین خصوص، مسئول روابط عمومی نیروهای مسلح اعلام کرد: رزمایش مشترک «کمربند امنیت دریایی 2022» در شمال اقیانوس هند در حال برگزاری است و این سومین رزمایش مشترک دریایی سه کشور است. وی خاطرنشان کرد: هدف از رزمایش مشترک دریایی که برای اولین بار در سال 2019 آغاز شد، تقویت امنیت و پایه های آن در منطقه، گسترش اقدامات چند جانبه بین سه کشور به منظور همکاری برای حمایت از صلح جهانی و امنیت دریایی و تشکیل یک جامعه دریایی با آینده مشترک است”

4- حفظ عزت ملی

این سفر پیام روشنی برای مذاکره کنندگان هسته ای داشت که جمهوری اسلامی ایران منتظر و معطل مذاکرات نیست و در صورت رعایت کامل حقوق کشورمان، اجازه برخورداری از منافع مشترک در روابط دوجانبه بر پایه احترام متقابل و پرهیز از زیاده خواهی را خواهند داشت.

5- آغاز دومینوی تامین امنیت

کشورهای غربی بارها نشان داده اند که اولا با انواع مداخلات و توطئه گری ها وارد شبکه تامین امنیت کشورها خصوصا در غرب آسیا می شوند و زیاده خواهی های خود را در مناسبات سیاسی این کشورها عادی جلوه می دهند و به محض تهدید منافعشان توسط مردم آزادیخواه منطقه، از ایجاد ناامنی برای ایجاد رعب و وحشت استفاده می کنند. ائتلاف های درون منطقه ای همراه با کنشگران غیر غربی، می تواند الگویی برای ایجاد و حفظ ثبات پایدار در منطقه باشد.

جمع بندی

بر اساس این شیوه همکاری نزدیک و جامع، و در شرایطی که به نظر می‌رسد توافق وین با کشورهای غربی، به فشارهای فزاینده علیه کشورمان پایان نخواهد داد، جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با چالش‌هایی که با آن مواجه است، ضمن توجه و تکیه بر توانایی های داخلی، در مسیر تقویت روابط با آسیا و قدرتهای آن پیش می‌رود. مذاکرات وین نیز چنانچه به موفقیت برسد، آمریکا و متحدانش در کمین توانایی های نظامی و نقش منطقه ای ایران هستند و چنانچه به موفقیت هم نرسد، همچنان توانایی های بومی کشورمان و نقش منطقه ای ایران مورد انکار قرار خواهد گرفت. این بدان معناست که سلسله تحریم ها پایان نخواهد یافت. از این رو، تنها راه نجات کشور، افزایش مولفه های قدرت در عرصه های مختلف، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی، امنیتی و . . . می باشد.